Πάνος Σαραφιανός (1919 - 1968)

Νέλλη Κυριαζή (Διευθύντρια Πινακοθήκης και Μουσείων Δήμου Αθηναίων)

Η μεγάλη αναδρομική έκθεση έργων του Πάνου Σαραφιανού που του αφιέρωσε η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων το 1997, τριάντα σχεδόν χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του, έφερε στο φως, κατά το δυνατόν, την ολότητα του έργου του.  Η έκθεση αποτελούσε ελάχιστο δείγμα αναγνώρισης της αξιοσημείωτης συνεισφοράς του στη συγκρότηση της ελληνικής μοντερνικότητας. Από τα στιβαρά, γήινα πορτρέτα του ?40, γυναικεία κυρίως με έντονα περιγράμματα και βυζαντινή αυστηρότητα, τους Τοίχους της δεκαετίας του ?50, -δηλωτικούς της σαγήνης που άσκησαν στον ζωγράφο οι νωπογραφίες της Ιταλίας ? όπου η ρευστότητα της μανιέρας επιτείνει την ασάφεια των περιγραμμάτων, έως τη δεκαετία του ?60 με την ελεγχόμενη παραφορά του εξπρεσιονιστικού ιδιώματος και τα ύστατα έργα της χειρονομιακής ζωγραφικής, ο θεατής χρεώνεται με τη βεβαιότητα ενός έργου στέρεου, δομημένου με στοχασμό και αξίες, ενός έργου αναμφίβολα προσωπικού, ρηξικέλευθου για την εποχή του και, ωστόσο, με διαχρονική συνέχεια.  Η ανθρώπινη μορφή διαπερνά το έργο του από την πρώτη, παραστατική φάση έως την όψιμη της πλήρους αφαίρεσης. Στις «ανθρωπογραφίες» του ο Σαραφιανός μεταφέρει το άτομο από το κέντρο του Σύμπαντος σ? αυτό  της δικής του οξυδερκούς όρασης· από ένα σημείο μάλιστα και ύστερα εγκαταλείπει τη θέση του παρατηρητή και πρωταγωνιστεί ενεργά στα έργα του.

Ελάχιστοι, πιστεύω, θα ήταν οι αποδέκτες των μαύρων έργων του Σαραφιανού που θα έμεναν ασυγκίνητοι στην αιμάσσουσα ένταση των απεικονισμένων βιωματικών εμπειριών. Η συνολική επισκόπηση του έργου του οδηγεί στην άκρως ενδιαφέρουσα διαπίστωση ότι ο ζωγραφικός του λόγος, έχοντας ακέραια τον χαρακτήρα μιας αδιάλειπτης θεματικής συνοχής, επιτρέπει, πέραν μιας ακαδημαϊκής θεώρησης διαφοροποιημένων, σταδιακά, μορφοπλαστικών μέσων, τη δυνατότητα παράλληλης ερμηνευτικής διατύπωσης. Ο Σαραφιανός μας καθιστά κοινωνούς ενός αριστοτεχνικά συγκροτημένου δραματουργήματος με κυρίαρχο σημείο αναφοράς την οδυνηρή αυτοσυνειδησία του ανθρώπου στο σύντομο πέρασμα από τη ζωή. Θεμελιώδη στοιχεία του αρχαιοελληνικού τραγικού λόγου ? η άγνοια, ο φόβος, το πάθος ? μάθος και η κάθαρση ? απελευθερώνονται σ? αυτή τη ζωγραφική: η αρχική ρεαλιστική ευκρίνεια της εικόνας αποτυπώνει τη σταθερή συμπαντική τάξη· βαθμιαία, η παραμόρφωση, η εξπρεσιονιστική εκφορά εκδηλώνει τον κλονισμό των επισφαλών βεβαιοτήτων, έως ότου η πλήρης αφαίρεση απεκδύει την ανθρώπινη ύπαρξη από τα πάθη της, περαίνουσα την κάθαρση.

Η συνέπεια της αφηγηματικότητας γύρω από μια σταθερή κεντρική ιδέα υπαγορεύει μια ενορατική σύλληψη της πνευματικής διάστασης του έργου του Σαραφιανού. Επιστρέφοντας στα ορατά γνωρίσματα της δουλειάς του, εντοπίζουμε στην εξπρεσιονιστική περίοδο του καλλιτέχνη μία προσήλωση στις κόλλες και τη λινάτσα ως υπόστρωμα που προβάλλει, με την τραχύτητα της υφής της, τις μορφές προς τα έξω.  Η βασιλεία του μαύρου χρώματος στο magnum opus του Σαραφιανού δρομολογείται από το 1958 με προπομπό τους «εσταυρωμένους» σε μια σειρά συνθέσεων, όπου μοναχικές φιγούρες ή ομαδικά πορτρέτα άφατου σπαραγμού εκπέμπουν μια παράδοξη ιερατικότητα.Το 1967 ο Σαραφιανός υιοθετεί τη ζωγραφική της χει ρονομίας, γοητευμένος από την ελευθερία της.  Πίσω από την αμορφία των έργων του στοιχειοθετούνται αέναα τοπία συναισθημάτων, παράδοξοι χάρτες καταστάσεων, με τη μαύρη μονοχρωμία στο απεριόριστο λευκό του χαρτιού, σε χώρο μη συμβατικό που θα μπορούσε να επεκτείνεται ανεμπόδιστα στο άπειρο.

Είναι το τέλος μιας επίπονης διαδρομής στην υπηρεσία της Τέχνης. Ενός εικαστικού εξαιρετικά σημαίνοντος που υπήρξε εξ ίσου καταλυτικός, γονιμοποιός δάσκαλος για τους μαθητές του, δημιουργώντας μια «αόρατη Σχολή» ήθους, καλλιτεχνικής αρτιότητας και κριτικής θεώρησης. Το μέγεθος και η σημασία της οντότητας του Πάνου Σαραφιανού, παρ? όλα αυτά, παραμένουν, κατά την άποψή μου, terra incognita στις μέρες μας.

ΧΡΟΝΗΣ ΜΠΟΤΣΟΓΛΟΥ (τ. ΠΡΥΤΑΝΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ 

ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΟΜΟΤΙΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ)

Το 1940-1945 σπουδάζει στην Α. Σ. Καλών Τεχνών. προφανώς τότε μπαίνει στην αντίσταση. Δε γνωρίζω πότε χάνει το ένα-του μάτι, μάλλον στον εμφύλιο συνέβη. Το     1956-1959 σπουδάζει στο Instituto d? Arte στη Ρώμη Φρέσκο και Κεραμική. Με την επιστροφή-του βρίσκει δουλεία στο Αρχαιολογικό Μουσείο και με τον Βλαχόπουλο ανοίγουν το φροντιστήριο της οδού Ιθάκης 85, που προετοίμαζε τους υποψήφιους για τις εξετάσεις της Σχολής Καλών Τεχνών. 

Ανέφερα αυτά τα βιογραφικά στοιχειά γιατί θα είναι πιο κατανοητά πιστεύω αυτά που θα πω. Το 1959 που επιστρέφει στην Ελλάδα πεθαίνει ο Μπουζιάνης, ενώ ο Τριανταφυλλίδης είχε πεθάνει από το 1955. Είναι η εποχή που η αριστερά προσπαθεί να διατυπώσει μια διαφορετική άποψη από της ελληνικότητας. Ο Σαραφιανός δεν ενδίδει ούτε στον ιδεαλισμό της ελληνικότητας, ούτε βέβαια στον ?λαϊκισμό? της Αριστεράς. Είναι εκείνη την εποχή που δημιουργεί τα έργα που θα εκπροσωπήσουν την Ελλάδα στη Μπιενάλε του Σάο Πάολο. Μετά την πλήρη αφαίρεση και την άμορφη τέχνη προσπαθούσε να ξαναβρεθεί η μορφή του ανθρώπου. Ένα ζήτημα που ξεκινούσε δηλαδή από εκεί που σταμάτησε το έργο του Μπουζιάνη. Στην Ελλάδα όλα τα κινήματα αναπτύχθηκαν με μικρότερη ή μεγαλύτερη καθυστέρηση. Ο Μπουζιάνης και ο Σαραφιανός, δημιουργήσανε το έργο-τους ταυτόχρονα με τα αιτήματα μόλις εμφανιστήκανε στην αμερικάνικη ζωγραφική. Έργα όχι πολύ μεγάλων διαστάσεων, σε λινάτσα με σκόνες χρώματος και ?Ατλακόλ?, ένα παχύ και ζυμωμένο υλικό, που κυριαρχεί το μαύρο και το τονίζει το άσπρο, και ίχνη ώχρας και  χοντροκόκκινο. Μορφές γεννημένες από την ένταση της χειρονομίας, μορφές φορτωμένες με μνήμες της κατοχής και βυζαντινών εικόνων. Ήταν η συμμετοχή-του στη Μπιενάλε του Σάο Πάολο. νομίζω το 1961.  Προσπάθησα μέσα στα μικρά περιθώρια που έχω, να μιλήσω για έναν άνθρωπο    που διεκδίκησε την ελευθερία της προσωπικής-του έκφρασης. Ήταν φυσικό να μην τον εκλέξουν καθηγητή στην Α.Σ.Κ.Τ. όπου κυριαρχούσε η γενιά του ?30. Εκλέξανε τον Μαυροϊδη. Όμως και σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη δεν υπάρχει αναρτημένο έργο του Πάνου Σαραφιανού. Ολόκληρο το μουσείο το κατακυριεύει η ?Γενιά του ?30? η άποψη της ?ελληνικότητας στη Τέχνη? οι λαμπροί πρωτεργάτες και μέτριοι επίγονοί-τους. Ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης ελληνικής τέχνης αποσιωπάται, κρύπτεται, εκδιώκεται θεσμικά. Πρέπει επιτέλους να σταματήσει το πογκρόμ. Τα μουσεία οφείλουν να  δείχνουν το πρόσωπο της ελληνικής τέχνης συνολικά. Ιδιαίτερα μάλιστα η Εθνική Πινακοθήκη δεν έχει δικαίωμα να αλλοιώνει την Ιστορία της Ελληνικής τέχνης.       

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΗΛΙΟΣ (ΟΜΟΤΙΜΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ 

ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ)

Ό,τι θυμάμαι από τον Δάσκαλο ήταν ανθρώπινο, γνήσιο. Ένας σπουδαίος ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Έδωσε ώθηση σε εκατοντάδες νέους ανθρώπους, ζωγράφους, γλύπτες, χαράκτες, σκηνογράφους. Αναφέρω και σκηνογράφους, αφού ο Παντελής έγινε ένας σπουδαίος σκηνογράφος στην Ευρώπη. Έζησα μια καλή εποχή στο εργαστήριο του Σαραφιανού στην οδό Ιθάκης στο νεοκλασικό σπίτι. 

Η Σίλεια, ο Φασιανός, ο Παντελής, ο Γρηγόρης? 

Πέτυχα στη Σχολή Καλών Τεχνών στις εισαγωγικές εξετάσεις. «Νάτος!» είπε ο Σαραφιανός που καθόταν στα σκαλιά της Σχολής μαζί με άλλους υποψήφιους μαθητές του.  «Δεν έκανα εγώ τίποτα» είπε και σηκώθηκε και με αγκάλιασε, έξω από την αίθουσα που έκανε τότε μαθήματα της ιστορίας της τέχνης ο Πρεβελάκης.  Τελειώσαμε τη Σχολή.  Ο Σαραφιανός στην οδό Ιθάκης έπλαθε τους μελλοντικούς καλλιτέχνες καλύτερα και από τους σημαντικούς τότε καθηγητές, Κεφαληνό, Μόραλη, Απάρτη, Νικολάου? 

Τους έπλαθε ηθικά και τους μάθαινε σχέδιο, το σπουδαιότερο εφόδιο.  Όταν στο διάλειμμα των εξετάσεων, του είπα ότι θα κάνω μόνο σχέδιο, το ενέκρινε. Μπήκα στη σχολή Καλών Τεχνών, μόνο με σχέδιο, με μια γραμμή. Δεν είχε ξαναγίνει ως τότε σε εισαγωγικές εξετάσεις.  Ύστερα στη ζωή χαθήκαμε.  

Δουλεύαμε για τα αναγκαία της διατροφής μας μόνο, και ζωγραφίζαμε. Από τότε τον είδα όταν γύρισε από την Ιταλία. Αγαπούσε την καθαρή ελληνική τέχνη, κατηγόρησε τον Μιχαήλ Άγγελο ότι τα γλυπτά του ήταν σαν μπανίερες. Γνήσιος εξπρεσιονιστής ο Σαραφιανός, με τα μαύρα σχέδιά του έμεινε στην ιστορία της ελληνικής τέχνης. Αυτά τα σχέδια και ο ανθρωπισμός του μου έρχονται πάντα στη μνήμη.  Θυμάμαι ένα πορτραίτο της κυρίας Μ. Σαραφιανού. Είναι ένα πολύ ωραίο, απλό, ποιητικό πορτραίτο. Να μπει στην πινακοθήκη, να προσθέσει ευγένεια και ευαισθησία. 

Θεέ μου, θέλουμε ανθρώπους σαν τον Σαραφιανό κοντά μας. 

Χαθήκαμε. Εγώ δούλευα έξω από την Αθήνα στο Βυζαντινό Μουσείο. Εκείνος στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Μια μέρα έλαβα ένα μήνυμα. Θέλει να σε δει ο Σαραφιανός, σε γυρεύει, μου είπαν. Σκέφτηκα, θέλει να με βοηθήσει για καμία δουλειά. Πήγα και τον βρήκα στο τμήμα των αρχαίων χαραγμένων επιγραφών στα μάρμαρα. Έμεινα άναυδος γιατί με ζήτησε να μου πει για το όραμά του για την Αθήνα. 

Παθιασμένος μου μίλαγε, πως οι καλλιτέχνες θα αλλάξουμε, θα μετασχηματίσουμε την πόλη με επεμβάσεις. Απόρησα για την τιμή που μου έκανε να μου μιλάει για το όνειρο που είχε. Δεν μου έχει ξανατύχει τέτοια τιμή, από έναν τόσο σπουδαίο άνθρωπο. Γιατί ποιοι είναι οι σπουδαίοι; 

Πάλι η ζωή μας χώρισε από τον Δάσκαλό μας. Τότε έμαθα ότι ήταν στο νοσοκομείο. Πήγα να τον δω. «Έπρεπε να πεθάνω για να έρθεις να με δεις;». Θα γίνεις καλά του είπα και τότε μου έδειξε το χρώμα του δέρματός του. «Βγάλε την πράσινη πιζάμα του είπα. Κι εγώ αν την έβαζα θα φαινόμουν πολύ άρρωστος». Μετά από λίγο πέθανε. Ήμουν τότε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου και προφυλάσσαμε τη Βυζαντινή εκκλησία από ανατινάξεις που κάνανε οι εργολάβοι της ΔΕΗ και την προστατεύαμε από αυτούς. Είχε μια σπουδαία τοιχογραφία της Παναγίας. Έτσι δεν πήρα είδηση για τον θάνατό του και δεν πήγα στην κηδεία.  Πήγαν όλοι. Τι δεν πήγα; Πήγα. Κι ας μην πήγα. Πήγα και τον τιμώ όπως όλοι οι καλλιτέχνες. Λίγους γνώρισα στη ζωή μου σαν αυτόν. Τον τιμώ. Τον θυμάμαι πολύ. Και πάντα χαίρομαι με τη θύμησή του. Μεγάλο όνομα χωρίς όνομα. Πάνος Σαραφιανός.